عکاسی، یکی از مهم‌ترین زمینه‌های هنری است که برخلاف قدمت کم نسبت به سایر رشته‌ها، جایگاه خود را به‌خوبى در میان هنرها و علوم تثبیت کرده‌است.
نزدیک به دو سده از عمر عکاسی مي‌گذرد و دايره‌ی فعاليت آن روزبه‌روزگسترش مي‌يابد به‌گونه‌ای که نفوذ آن به همه‌ی رشته‌‌هاي گوناگون هنر، ازجمله سينما، نقاشي، معماري و شاخه‌های علوم انساني مانند روان‌شناسي، مرد‌م‌شناسي، انسان‌شناسي، جامعه‌شناسي و حتي علوم پزشكي، فيزيك و … انکارنشدنی است. این همه، بررسی همه‌جانبه‌ی عکاسی را ضروری نموده و در طول حدود صدوهشتاد سال، باعث تولید هزاران نوشتار در قالب مقاله، كتاب، پایان‌نامه، مصاحبه، گزارش و … پیرامون جنبه‌های فنی و نظری عکاسی شده‌است.
در چند دهه‌ی گذشته، در ایران نیز نوشتارهای گوناگونی با هدف گسترش دانش عکاسی منتشر شده و پژوهش و بررسي عکاسی، در محافل دانشگاهي و پژوهشی كشور مورد توجه قرار گرفته‌است. مدرسان و پژوهشگران ايراني در اين‌ زمینه مقالات و كتاب‌های فراوان نوشته‌اند و برخي نیز به ترجمه‌ی نوشتارهای غیرفارسی روی آورده‌اند.
در جریان هر نوع مطالعه و پژوهش، گردآوری مطالب از منابع و مآخذ گوناگون اهمیت ویژه‌ای دارد. درواقع ارزش و اعتبار هر پژوهشی، وابسته به حدود و ابعاد شناسایی مدارک و مآخذ آن است.
حجم روزافزون اطلاعات منتشرشده با اشكال گوناگون، دست‌يابي به آنها را روزبه‌روز دشوارتر مي‌كند. از اين‌رو، کتاب‌شناسی‌‌ها به‌دلیل راهنمایی پژوهشگران در شناسایی مدارک مورد نظرشان، خود بخشی از فرآیند پژوهش بوده و براي گرد‌آوری داده‌ها و تسهيل دست‌يابي پژوهشگران به منابع داده‌ها، بسیار موثرند.
کتاب‌شناسی‌‌ها ازجمله مراجعی هستند که از دیرباز برای پژوهش در مراکز آموزشی (به‌ویژه دانشگاه) ضرورت تام داشته و دارند.
دنیای جدید و عصر انفجار اطلاعات و توسعه‌ی ابزار‌های اطلاع‌رسانی با همه‌ی امکانات خود، نه تنها از اعتبار کتاب‌شناسی‌ها نکاسته، بلکه بر ضرورت انتشار انواع تخصصی آنها نیز تأکید داشته است.

  

تدوین این کتاب‌شناسی از میانه‌ی سال 1388 آغاز شد و تا مهرماه 1395 به‌طول انجامید. این مجموعه، بازتابی است از آنچه جامعه‌ی ما در طی سالیان گذشته درباره‌ی هنر عکاسی اندیشیده، ساخته و بیان کرده‌است؛ تصویری واقع‌بینانه‌ از مشخصات مطالبی که در مجلات هنری ما انتشار یافته و فهرست آنها به‌صورت کتاب‌شناسی حاضر گردآوری و تدوین شده‌است.

پیشینه‌ی کتاب‌شناسی
بر اساس بررسی‌ها، تاکنون فهرست كاملي از مقالات و موضوعات عکاسی موجود در مجلات هنر ايران منتشر نشده‌است. هرچند پیش از این، در این زمینه، دو فهرست کوتاه به‌شرح زیر ارائه شده‌است:
– فهرست مجمل مقالات عکاسی در مطبوعات ایران از 1298 تا اوایل دهه‌ی 60 هجری شمسی، گردآوری و تنظیم: دکتر محمد ستاری، ماهنامه‌ی عکس، سال هفتم، ش 71.
– فهرست مقاله‏‌ها، عکس‌ها، موضوع‌ها و اشخاص تا شماره‏ی 100 نشریه‌ی عکس، عاطفه حقیقی (1374)، ماهنامه‌ی عکس، سال نهم، ش 100، صص 105 تا 122.
فهرست‌های یادشده و تلاش گردآورندگان آنها در جاي خود ارزشمند است اما با توجه به دامنه‌ی محدود آنها از نظر موضوع و زمان، نياز پژوهشگران را چنان‌كه بايد، برآورده نمي‌سازد.
كتا‌ب‌شناسي حاضر كمك بزرگي به پژوهشگران، مدرسان و دانشجويان عکاسی و سایر گرایش‌های هنری محسوب مي‌شود و اطلاعات مقدماتي لازم براي معرفى منابع پژوهشی و پی‌گیری سير تحول نظري و عملي عکاسی ایران را در اختيار آنها قرارمي‌دهد.

اهداف کتاب‌شناسی
هدف از تدوین این کتاب‌شناسی، گردآوري و ثبت اطلاعات کتاب‌شناختی تمام مقالات و موضوعات عکاسی است که تا پایان سال 1392 در مجلات تخصصی عکاسی یا سایر مجلات حوزه‌ی هنر به زبان فارسی منتشر شده‌است.
این کتاب‌شناسی، افزون‌بر شناسایی و معرفی موضوعات عکاسی منتشرشده در ایران، می‌تواند در پیش‌گیری از تکرار نگارش این موضوعات نقش مهمی ایفا نموده و موجب ارتقای این جنبه‌ی مهم عکاسی کشورمان شود.

دامنه‌‌‌‌ی کتاب‌شناسی
با توجه به امكانات و محدوديت‌هاي موجود، دامنه‌ی اطلاعات این كتاب‌شناسي به‌شرح زير است:
– این کتاب‌شناسی، دربرگیرنده‌ی اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات عکاسی است که به زبان فارسي در مجلات تخصصی عکاسی، مجلات تخصصی هنرهای تجسمی، مجلات عمومی هنر و مجلات تخصصی سایر گرایش‌های هنری به چاپ رسیده‌است.
– اطلاعات کتاب‌شناسیِ مقالات و موضوعات منتشرشده در روزنامه‌ها یا سایر مجلات خارج از حوزه‌ی هنر‌، در این کتاب‌شناسی موجود نیست.
– 127 عنوان مجله‌ شامل 6421 شماره، به‌صورت دوهفته‌نامه، ماهنامه، دوماهنامه، فصل‌نامه، دوفصلنامه، سال‌نامه، گاهنامه و ویژه‌نامه، مجله‌ی الکترونیکی و نشریه‌ی دانشجویی، برای تدوین این کتاب‌شناسی بررسی شده‌است.
– در این مجموعه، اطلاعات کتاب‌شناسی 6911 مقاله، مطلب یا موضوع منتشرشده در گستره‌ی زماني ابتدای سال‌ 1312 تا پایان سال 1392 بررسی شده‌است.
– موضوع اصلی این کتاب‌شناسی، زمینه‌ها و جنبه‌های گوناگون عکاسی است. بی‌شک مقالات و موضوعات معرفی‌شده در این مجموعه، در سطوح پژوهشی و علمي متفاوتی تولید شده‌اند و هرکدام حاوي نكات و اشاراتی قابل توجه پیرامون عکاسی است؛ هرچند ذكر عنوان مقالات و موضوعات در اين كتاب‌شناسي به‌معني تأیید محتوا و روش علمي آنها نيست و لازمه‌ی چنين امري، بررسی و تحليل دقيق اين نوشتارها است.

روش تنظیم کتب‌شناسی
– در نخستین گام، تمام مجلات فعال و غیرفعال تخصصی و عمومی در زمینه‌ی عکاسی، سینما، نمایش، انیمیشن، ارتباط تصویری، هنرهای سنتی، صنایع دستی، معماری، شهرسازی، مجموعه‌ی هنرهای تجسمی و مجموعه‌ی هنرها شناسایی و فهرست آنها تهیه شد.
– دسترسی به مجلات دهه‌ی اخیر با موانع چندانی روبه‌رو نبود. اما شناسایی و بررسی برخی از مجلات دهه‌های پیش‌تر به‌ویژه نخستین مجلات تخصصی عکاسی، به‌دلیل گذشت زمان طولانی و ناشناس‌بودن آنها، مشکل بود. در رفع این چالش، اشارات موجود در نوشتار آقای دکتر محمد ستاری در بخش اول کتاب سیر تحول عکاسی، اشارات موجود در نوشتار آقای اسماعیل عباسی در مقاله‌ی «مجله‌های عکاسی در ایران» منتشرشده در شماره‌ی 33 ماهنامه‌ی دانشمند (1367)، اطلاعات موجود در برخی از پایگاه‌های مجازی نشریات و راهنمایی برخی از اساتید و کارشناسان ارجمند، بسیار موثر و راهگشا واقع شد.
– از آنجا که شيوه‌ی علمي و دقيق در تدوين این كتاب‌شناسي، مراجعه‌ی مستقيم به مجلات موردنظر و استخراج بلاواسطه‌ی اطلاعات از آنها است؛ در گام بعدی، بایگانی‌ها و محل‌های نگه‌داری مجلات موردنظر شناسایی شد. کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه‌ی دانشگاه هنر، کتابخانه‌ی عکسخانه‌ی شهر، بایگانی‌های دفاتر برخی از مجلات و … به‌عنوان مهم‌ترین مراکز نگه‌داری این مجلات مورد استفاده قرارگرفتند.
محدوديت دسترسی به مجلات در برخی از محل‌های مشخص‌شده، یکی از چالش‌های مهم بود. همچنین، دست‌رسی به برخی از مجلات ناموجود در کتابخانه‌های یادشده، با پی‌گیری زیاد، ازطریق همکاری صميمانه‌ی برخی پژوهشگران، مجموعه‌داران و علاقه‌مندانِ این مجلات میسر شد.
– در گام سوم، با بررسی تمام صفحات مجلات موجود، اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات عکاسیِ آنها ثبت شد.
در این مرحله، بنا به دلایلی که در ادامه می‌آید، فهرست مطالب موجود در ابتدای مجلات نادیده گرفته‌شد و به‌ناچار متن کامل همه‌ی مجلات بررسی شد: عدم هم‌خوانی برخی از عنوان‌های موجود در فهرست مجلات با عنوان دقیق موجود در متن مجلات، اشتباهات موجود در شماره‌ی برخی صفحات مجلات، عدم وجود نام پدیدآورندگان مقالات و موضوعات در برخی از فهرست‌ها، مشخص‌نبودن تعداد تصویر موجود در هر مقاله یا موضوع و … .
– در ابتدا، از میان مقوله‌های فراوان عکاسی، فقط اطلاعات کتاب‌شناسی مواردی ثبت شد که دارای ساختار اصولی مقاله بودند. اما سرانجام، با توجه به حجم کم مقالات علمی به‌ویژه پیرامون جنبه‌های گوناگون عکاسی ایران، اطلاعات کتاب‌شناسی سایر موضوعات (گزارش، نقد، مجموعه عکس، معرفی کتاب و …) نیز وارد این مجموعه شد.
– در پایان، اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات، در دو بخش کلی و سپس در زیر موضوعات مشخص‌شده در هر بخش، دسته‌بندی شدند.

پیکربندی كتاب‌شناسی
– این کتاب‌شناسی شامل دو بخشِ مباحث نظری عکاسی و مباحث فنی عکاسی است. بخش نظری، شامل سی‌وهفت و بخش فنی، شامل هفده موضوع مرتبط با عکاسی است.
– در این کتاب‌شناسی، اطلاعات کتاب‌شناسی 6911 مقاله و موضوع عکاسی ارائه شده‌است. هر مورد، با توجه به محتوای خود، با ترتیب الفبایی در زیر یکی از موضوعات واقع شده‌است.
– ازآنجاکه عنوان برخي از مقالات و موضوعات به‌درستی بازگوکننده‌ی محتوای خود نبود و دسته‌بندی آنها فقط بر اساس عنوان امكان نداشت؛ به‌ناچار زمان زیادی صرف مطالعه‌ی فوری متن این‌گونه مدخل‌ها شد تا موضوع دقیق آنها مشخص شود.
– در انتهای این کتاب‌شناسی، نمایه‌ی‌ پدیدآورها (نویسنده‌ها، مترجم‌ها، گزارش‌گرها، عکاس‌ها) با ترتیب حروف الفبای فارسی تنظیم شده‌است.

روش استفاده از کتاب‌شناسی
برای استفاده از کتاب‌شناسی حاضر، توجه به نکات زیر خالی از فایده نیست:
– در فهرست مندرجات کتاب، بخش‌‌های اصلی و موضوعات فرعی مشخص شده‌است.
– مدخل‌های موجود در زیر هر موضوع، براساس ترتیب الفباییِ عناوین مقالات و موضوعات تنظیم شده‌است.
– ساختار کلی ترتیب اجزای اطلاعاتی هر مدخل، به شکل زیر است:
شماره‌ی ردیف عنوان مقاله یا موضوع، پدیدآور (سال انتشار)، مترجم، نام مجله، دوره‌ی مجله، شماره‌ی مجله، تعداد صفحات مقاله یا موضوع، تعداد تصویر
– در برخی از مدخل‌ها که افزون‌بر عنوان اصلی، دارای عنوان فرعی نیز هستند؛ عنوان فرعی بلافاصله پس از عنوان اصلی آمده‌است.
– از آنجا که محتوای دقیق برخی از مدخل‌ها ازطریق عنوان قابل تشخیص نیست، در پايان این مدخل‌ها، با ذکر چند واژه‌ی آگاهی‌دهنده، محتواي آنها مشخص شده‌است.
نمونه:
پرتره‌هاي خيالي؛ درباره‌ی لورتا لاکس، فرانسيس پرز (1386)، ترجمه‌ی شاهين شريعت، فصلنامه‌ی حرفه هنرمند، سال ششم، ش 21، صص 2 تا 9، تعداد تصوير: 9
– در این کتاب‌شناسی، نویسنده‌ها، مترجم‌ها، گردآورنده‌ها، مصاحبه‌گرها، عکاس‌ها، صاحبان نمایشگاه‌های عکس، معرفان کتاب، ناقدان و گزارشگرها، به‌عنوان پدیدآور درنظر گرفته شده‌اند.
– در مدخل‌های دارای چند پدیدآور، نام تمام پدیدآورها به‌ترتيب نام و نام‌خانوادگي ذكر شده‌است.
– در مدخل‌های فاقد نام پدیدآور، تاریخ انتشار مقاله یا موضوع، بلافاصله پس از عنوان آمده‌است.
– در مقالات یا موضوعاتی که به‌صورت متوالی در شماره‌‌های پی‌در‌پی یک مجله منتشر شده‌اند، اطلاعات کتاب‌شناسی فقط برای بخشِ اولِ آن تنظیم شده و اطلاعات بخش‌های دیگر شامل «ش مجله، صفحات مقاله و تعداد تصویر»، به‌دنبال اطلاعات بخش اول آمده‌‌است.
– در هر مدخل، شماره‌ی صفحه با «ص» یا «صص» و در صورتی‌که صفحات مقاله یا موضوع در مجله به‌صورت ناپیوسته باشد، با «،» و «و» جدا شده‌اند.
– به‌منظور آگاهی نسبی مخاطبان از حجم نوشتار هر مقاله یا موضوع، تعداد تصویرهای موجود در آن مقاله یا موضوع نیز شمارش و ارائه شده‌است. این تصاویر دارای ابعاد گوناگون و شامل عکس، طرح خطی و نمودار هستند.
– برای آسان‌شدن دست‌رسی به نام پدیدآوران مقالات و موضوعات، در انتهای کتاب‌شناسی نمایه‌ی الفبایی پدیدآوران با ارجاع به شماره‌ی مدخل‌های مربوطه تنظیم شده‌است.

  

حجم زیاد مقالات و موضوعات، پراکندگی و در دسترس‌نبودن بسیاری از مجلات، ابزارهای گوناگون ثبت اطلاعات مدخل‌ها، عدم دسترسي به برخی از مجلات، رده‌بندی موضوعی مدخل‌ها و …، موجب بروز برخی اشتباهاتی در این كتاب‌شناسی ‌شد كه در چند مرحله بازنگري و اصلاح، بسياري از آنها رفع گرديد. با این‌حال، از شما مخاطبان ارجمند استدعا می‌شود با ارسال یافته‌‌ها و پیشنهادات خود به رایانامه‌ی اين کتاب‌شناسی، ما را در رفع كاستي‌‌هاي اين مجموعه و تكميل آن در چاپ‌های آینده، ياري بفرمایید.
در پایان، لازم می‌دانم مراتب قدردانی خود را از اساتید و دوستانی که در جریان تدوین این کتاب‌شناسی با این‌جانب همراه بوده‌اند، با ذکر نام و زمینه‌ی همکار‌ی‌شان اعلام کنم:
– دکتر محمد ستاری؛ برای نگارش مقدمه‌ی این کتاب‌شناسی.
– آقای اسماعیل عباسی؛ برای نگارش مقدمه‌ی این کتاب‌شناسی و در اختیارگذاشتن تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی فتو و تصویر (1).
– اقای مسعود امیرلوئی؛ برای دراختیار گذاشتن نشریات موجود در بایگانی دفتر نشریه‌ی عکس.
– اقای سیف‌الله صمدیان؛ برای دراختیار گذاشتن نشریات موجود در بایگانی دفتر نشریه‌ی تصویر.
– آقای محمدعلی تحویلی؛ برای در اختیارگذاشتن تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی فتو و تصویر (1).
– خانم‌ها راحله عرفانی، فاطمه یاری سراجی، سمیرا موسوی، فرزانه جانمحمدی؛ برای تنظیم و حروف‌چینی مشخصات مقالات و موضوعات تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی عکس.
– خانم لیلی زندی؛ برای در اختیارگذاشتن مجلات موجود در کتابخانه‌ی عکس‌خانه‌ی شهر.
– مسئولین و کتابداران کتابخانه‌‌ها و برخی از دفاتر مجلات (به‌ویژه دفاتر ماهنامه‌ی عکس، تصویر و عکاسی خلاق) که در جریان تدوین این کتاب‌شناسی، همکاری داشته اند.