عکاسی، یکی از مهم‌ترین زمینه‌های هنری است که برخلاف قدمت کم نسبت به سایر رشته‌ها، جایگاه خود را به‌خوبى در میان هنرها و علوم تثبیت کرده‌است.
نزدیک به دو سده از عمر عکاسی می‌گذرد و دایره‌ی فعالیت آن روزبه‌روزگسترش می‌یابد به‌گونه‌ای که نفوذ آن به همه‌ی رشته‌‌های گوناگون هنر، ازجمله سینما، نقاشی، معماری و شاخه‌های علوم انسانی مانند روان‌شناسی، مرد‌م‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و حتی علوم پزشکی، فیزیک و … انکارنشدنی است. این همه، بررسی همه‌جانبه‌ی عکاسی را ضروری نموده و در طول حدود صدوهشتاد سال، باعث تولید هزاران نوشتار در قالب مقاله، کتاب، پایان‌نامه، مصاحبه، گزارش و … پیرامون جنبه‌های فنی و نظری عکاسی شده‌است.
در چند دهه‌ی گذشته، در ایران نیز نوشتارهای گوناگونی با هدف گسترش دانش عکاسی منتشر شده و پژوهش و بررسی عکاسی، در محافل دانشگاهی و پژوهشی کشور مورد توجه قرار گرفته‌است. مدرسان و پژوهشگران ایرانی در این‌ زمینه مقالات و کتاب‌های فراوان نوشته‌اند و برخی نیز به ترجمه‌ی نوشتارهای غیرفارسی روی آورده‌اند.
در جریان هر نوع مطالعه و پژوهش، گردآوری مطالب از منابع و مآخذ گوناگون اهمیت ویژه‌ای دارد. درواقع ارزش و اعتبار هر پژوهشی، وابسته به حدود و ابعاد شناسایی مدارک و مآخذ آن است.
حجم روزافزون اطلاعات منتشرشده با اشکال گوناگون، دست‌یابی به آنها را روزبه‌روز دشوارتر می‌کند. از این‌رو، کتاب‌شناسی‌‌ها به‌دلیل راهنمایی پژوهشگران در شناسایی مدارک مورد نظرشان، خود بخشی از فرآیند پژوهش بوده و برای گرد‌آوری داده‌ها و تسهیل دست‌یابی پژوهشگران به منابع داده‌ها، بسیار موثرند.
کتاب‌شناسی‌‌ها ازجمله مراجعی هستند که از دیرباز برای پژوهش در مراکز آموزشی (به‌ویژه دانشگاه) ضرورت تام داشته و دارند.
دنیای جدید و عصر انفجار اطلاعات و توسعه‌ی ابزار‌های اطلاع‌رسانی با همه‌ی امکانات خود، نه تنها از اعتبار کتاب‌شناسی‌ها نکاسته، بلکه بر ضرورت انتشار انواع تخصصی آنها نیز تأکید داشته است.

  

تدوین این کتاب‌شناسی از میانه‌ی سال ۱۳۸۸ آغاز شد و تا مهرماه ۱۳۹۵ به‌طول انجامید. این مجموعه، بازتابی است از آنچه جامعه‌ی ما در طی سالیان گذشته درباره‌ی هنر عکاسی اندیشیده، ساخته و بیان کرده‌است؛ تصویری واقع‌بینانه‌ از مشخصات مطالبی که در مجلات هنری ما انتشار یافته و فهرست آنها به‌صورت کتاب‌شناسی حاضر گردآوری و تدوین شده‌است.

پیشینه‌ی کتاب‌شناسی
بر اساس بررسی‌ها، تاکنون فهرست کاملی از مقالات و موضوعات عکاسی موجود در مجلات هنر ایران منتشر نشده‌است. هرچند پیش از این، در این زمینه، دو فهرست کوتاه به‌شرح زیر ارائه شده‌است:
– فهرست مجمل مقالات عکاسی در مطبوعات ایران از ۱۲۹۸ تا اوایل دهه‌ی ۶۰ هجری شمسی، گردآوری و تنظیم: دکتر محمد ستاری، ماهنامه‌ی عکس، سال هفتم، ش ۷۱.
– فهرست مقاله‏‌ها، عکس‌ها، موضوع‌ها و اشخاص تا شماره‏ی ۱۰۰ نشریه‌ی عکس، عاطفه حقیقی (۱۳۷۴)، ماهنامه‌ی عکس، سال نهم، ش ۱۰۰، صص ۱۰۵ تا ۱۲۲.
فهرست‌های یادشده و تلاش گردآورندگان آنها در جای خود ارزشمند است اما با توجه به دامنه‌ی محدود آنها از نظر موضوع و زمان، نیاز پژوهشگران را چنان‌که باید، برآورده نمی‌سازد.
کتا‌ب‌شناسی حاضر کمک بزرگی به پژوهشگران، مدرسان و دانشجویان عکاسی و سایر گرایش‌های هنری محسوب می‌شود و اطلاعات مقدماتی لازم برای معرفى منابع پژوهشی و پی‌گیری سیر تحول نظری و عملی عکاسی ایران را در اختیار آنها قرارمی‌دهد.

اهداف کتاب‌شناسی
هدف از تدوین این کتاب‌شناسی، گردآوری و ثبت اطلاعات کتاب‌شناختی تمام مقالات و موضوعات عکاسی است که تا پایان سال ۱۳۹۲ در مجلات تخصصی عکاسی یا سایر مجلات حوزه‌ی هنر به زبان فارسی منتشر شده‌است.
این کتاب‌شناسی، افزون‌بر شناسایی و معرفی موضوعات عکاسی منتشرشده در ایران، می‌تواند در پیش‌گیری از تکرار نگارش این موضوعات نقش مهمی ایفا نموده و موجب ارتقای این جنبه‌ی مهم عکاسی کشورمان شود.

دامنه‌‌‌‌ی کتاب‌شناسی
با توجه به امکانات و محدودیت‌های موجود، دامنه‌ی اطلاعات این کتاب‌شناسی به‌شرح زیر است:
– این کتاب‌شناسی، دربرگیرنده‌ی اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات عکاسی است که به زبان فارسی در مجلات تخصصی عکاسی، مجلات تخصصی هنرهای تجسمی، مجلات عمومی هنر و مجلات تخصصی سایر گرایش‌های هنری به چاپ رسیده‌است.
– اطلاعات کتاب‌شناسیِ مقالات و موضوعات منتشرشده در روزنامه‌ها یا سایر مجلات خارج از حوزه‌ی هنر‌، در این کتاب‌شناسی موجود نیست.
– ۱۲۷ عنوان مجله‌ شامل ۶۴۲۱ شماره، به‌صورت دوهفته‌نامه، ماهنامه، دوماهنامه، فصل‌نامه، دوفصلنامه، سال‌نامه، گاهنامه و ویژه‌نامه، مجله‌ی الکترونیکی و نشریه‌ی دانشجویی، برای تدوین این کتاب‌شناسی بررسی شده‌است.
– در این مجموعه، اطلاعات کتاب‌شناسی ۶۹۱۱ مقاله، مطلب یا موضوع منتشرشده در گستره‌ی زمانی ابتدای سال‌ ۱۳۱۲ تا پایان سال ۱۳۹۲ بررسی شده‌است.
– موضوع اصلی این کتاب‌شناسی، زمینه‌ها و جنبه‌های گوناگون عکاسی است. بی‌شک مقالات و موضوعات معرفی‌شده در این مجموعه، در سطوح پژوهشی و علمی متفاوتی تولید شده‌اند و هرکدام حاوی نکات و اشاراتی قابل توجه پیرامون عکاسی است؛ هرچند ذکر عنوان مقالات و موضوعات در این کتاب‌شناسی به‌معنی تأیید محتوا و روش علمی آنها نیست و لازمه‌ی چنین امری، بررسی و تحلیل دقیق این نوشتارها است.

روش تنظیم کتب‌شناسی
– در نخستین گام، تمام مجلات فعال و غیرفعال تخصصی و عمومی در زمینه‌ی عکاسی، سینما، نمایش، انیمیشن، ارتباط تصویری، هنرهای سنتی، صنایع دستی، معماری، شهرسازی، مجموعه‌ی هنرهای تجسمی و مجموعه‌ی هنرها شناسایی و فهرست آنها تهیه شد.
– دسترسی به مجلات دهه‌ی اخیر با موانع چندانی روبه‌رو نبود. اما شناسایی و بررسی برخی از مجلات دهه‌های پیش‌تر به‌ویژه نخستین مجلات تخصصی عکاسی، به‌دلیل گذشت زمان طولانی و ناشناس‌بودن آنها، مشکل بود. در رفع این چالش، اشارات موجود در نوشتار آقای دکتر محمد ستاری در بخش اول کتاب سیر تحول عکاسی، اشارات موجود در نوشتار آقای اسماعیل عباسی در مقاله‌ی «مجله‌های عکاسی در ایران» منتشرشده در شماره‌ی ۳۳ ماهنامه‌ی دانشمند (۱۳۶۷)، اطلاعات موجود در برخی از پایگاه‌های مجازی نشریات و راهنمایی برخی از اساتید و کارشناسان ارجمند، بسیار موثر و راهگشا واقع شد.
– از آنجا که شیوه‌ی علمی و دقیق در تدوین این کتاب‌شناسی، مراجعه‌ی مستقیم به مجلات موردنظر و استخراج بلاواسطه‌ی اطلاعات از آنها است؛ در گام بعدی، بایگانی‌ها و محل‌های نگه‌داری مجلات موردنظر شناسایی شد. کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه‌ی دانشگاه هنر، کتابخانه‌ی عکسخانه‌ی شهر، بایگانی‌های دفاتر برخی از مجلات و … به‌عنوان مهم‌ترین مراکز نگه‌داری این مجلات مورد استفاده قرارگرفتند.
محدودیت دسترسی به مجلات در برخی از محل‌های مشخص‌شده، یکی از چالش‌های مهم بود. همچنین، دست‌رسی به برخی از مجلات ناموجود در کتابخانه‌های یادشده، با پی‌گیری زیاد، ازطریق همکاری صمیمانه‌ی برخی پژوهشگران، مجموعه‌داران و علاقه‌مندانِ این مجلات میسر شد.
– در گام سوم، با بررسی تمام صفحات مجلات موجود، اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات عکاسیِ آنها ثبت شد.
در این مرحله، بنا به دلایلی که در ادامه می‌آید، فهرست مطالب موجود در ابتدای مجلات نادیده گرفته‌شد و به‌ناچار متن کامل همه‌ی مجلات بررسی شد: عدم هم‌خوانی برخی از عنوان‌های موجود در فهرست مجلات با عنوان دقیق موجود در متن مجلات، اشتباهات موجود در شماره‌ی برخی صفحات مجلات، عدم وجود نام پدیدآورندگان مقالات و موضوعات در برخی از فهرست‌ها، مشخص‌نبودن تعداد تصویر موجود در هر مقاله یا موضوع و … .
– در ابتدا، از میان مقوله‌های فراوان عکاسی، فقط اطلاعات کتاب‌شناسی مواردی ثبت شد که دارای ساختار اصولی مقاله بودند. اما سرانجام، با توجه به حجم کم مقالات علمی به‌ویژه پیرامون جنبه‌های گوناگون عکاسی ایران، اطلاعات کتاب‌شناسی سایر موضوعات (گزارش، نقد، مجموعه عکس، معرفی کتاب و …) نیز وارد این مجموعه شد.
– در پایان، اطلاعات کتاب‌شناسی مقالات و موضوعات، در دو بخش کلی و سپس در زیر موضوعات مشخص‌شده در هر بخش، دسته‌بندی شدند.

پیکربندی کتاب‌شناسی
– این کتاب‌شناسی شامل دو بخشِ مباحث نظری عکاسی و مباحث فنی عکاسی است. بخش نظری، شامل سی‌وهفت و بخش فنی، شامل هفده موضوع مرتبط با عکاسی است.
– در این کتاب‌شناسی، اطلاعات کتاب‌شناسی ۶۹۱۱ مقاله و موضوع عکاسی ارائه شده‌است. هر مورد، با توجه به محتوای خود، با ترتیب الفبایی در زیر یکی از موضوعات واقع شده‌است.
– ازآنجاکه عنوان برخی از مقالات و موضوعات به‌درستی بازگوکننده‌ی محتوای خود نبود و دسته‌بندی آنها فقط بر اساس عنوان امکان نداشت؛ به‌ناچار زمان زیادی صرف مطالعه‌ی فوری متن این‌گونه مدخل‌ها شد تا موضوع دقیق آنها مشخص شود.
– در انتهای این کتاب‌شناسی، نمایه‌ی‌ پدیدآورها (نویسنده‌ها، مترجم‌ها، گزارش‌گرها، عکاس‌ها) با ترتیب حروف الفبای فارسی تنظیم شده‌است.

روش استفاده از کتاب‌شناسی
برای استفاده از کتاب‌شناسی حاضر، توجه به نکات زیر خالی از فایده نیست:
– در فهرست مندرجات کتاب، بخش‌‌های اصلی و موضوعات فرعی مشخص شده‌است.
– مدخل‌های موجود در زیر هر موضوع، براساس ترتیب الفباییِ عناوین مقالات و موضوعات تنظیم شده‌است.
– ساختار کلی ترتیب اجزای اطلاعاتی هر مدخل، به شکل زیر است:
شماره‌ی ردیف عنوان مقاله یا موضوع، پدیدآور (سال انتشار)، مترجم، نام مجله، دوره‌ی مجله، شماره‌ی مجله، تعداد صفحات مقاله یا موضوع، تعداد تصویر
– در برخی از مدخل‌ها که افزون‌بر عنوان اصلی، دارای عنوان فرعی نیز هستند؛ عنوان فرعی بلافاصله پس از عنوان اصلی آمده‌است.
– از آنجا که محتوای دقیق برخی از مدخل‌ها ازطریق عنوان قابل تشخیص نیست، در پایان این مدخل‌ها، با ذکر چند واژه‌ی آگاهی‌دهنده، محتوای آنها مشخص شده‌است.
نمونه:
پرتره‌های خیالی؛ درباره‌ی لورتا لاکس، فرانسیس پرز (۱۳۸۶)، ترجمه‌ی شاهین شریعت، فصلنامه‌ی حرفه هنرمند، سال ششم، ش ۲۱، صص ۲ تا ۹، تعداد تصویر: ۹
– در این کتاب‌شناسی، نویسنده‌ها، مترجم‌ها، گردآورنده‌ها، مصاحبه‌گرها، عکاس‌ها، صاحبان نمایشگاه‌های عکس، معرفان کتاب، ناقدان و گزارشگرها، به‌عنوان پدیدآور درنظر گرفته شده‌اند.
– در مدخل‌های دارای چند پدیدآور، نام تمام پدیدآورها به‌ترتیب نام و نام‌خانوادگی ذکر شده‌است.
– در مدخل‌های فاقد نام پدیدآور، تاریخ انتشار مقاله یا موضوع، بلافاصله پس از عنوان آمده‌است.
– در مقالات یا موضوعاتی که به‌صورت متوالی در شماره‌‌های پی‌در‌پی یک مجله منتشر شده‌اند، اطلاعات کتاب‌شناسی فقط برای بخشِ اولِ آن تنظیم شده و اطلاعات بخش‌های دیگر شامل «ش مجله، صفحات مقاله و تعداد تصویر»، به‌دنبال اطلاعات بخش اول آمده‌‌است.
– در هر مدخل، شماره‌ی صفحه با «ص» یا «صص» و در صورتی‌که صفحات مقاله یا موضوع در مجله به‌صورت ناپیوسته باشد، با «،» و «و» جدا شده‌اند.
– به‌منظور آگاهی نسبی مخاطبان از حجم نوشتار هر مقاله یا موضوع، تعداد تصویرهای موجود در آن مقاله یا موضوع نیز شمارش و ارائه شده‌است. این تصاویر دارای ابعاد گوناگون و شامل عکس، طرح خطی و نمودار هستند.
– برای آسان‌شدن دست‌رسی به نام پدیدآوران مقالات و موضوعات، در انتهای کتاب‌شناسی نمایه‌ی الفبایی پدیدآوران با ارجاع به شماره‌ی مدخل‌های مربوطه تنظیم شده‌است.

  

حجم زیاد مقالات و موضوعات، پراکندگی و در دسترس‌نبودن بسیاری از مجلات، ابزارهای گوناگون ثبت اطلاعات مدخل‌ها، عدم دسترسی به برخی از مجلات، رده‌بندی موضوعی مدخل‌ها و …، موجب بروز برخی اشتباهاتی در این کتاب‌شناسی ‌شد که در چند مرحله بازنگری و اصلاح، بسیاری از آنها رفع گردید. با این‌حال، از شما مخاطبان ارجمند استدعا می‌شود با ارسال یافته‌‌ها و پیشنهادات خود به رایانامه‌ی این کتاب‌شناسی، ما را در رفع کاستی‌‌های این مجموعه و تکمیل آن در چاپ‌های آینده، یاری بفرمایید.
در پایان، لازم می‌دانم مراتب قدردانی خود را از اساتید و دوستانی که در جریان تدوین این کتاب‌شناسی با این‌جانب همراه بوده‌اند، با ذکر نام و زمینه‌ی همکار‌ی‌شان اعلام کنم:
– دکتر محمد ستاری؛ برای نگارش مقدمه‌ی این کتاب‌شناسی.
– آقای اسماعیل عباسی؛ برای نگارش مقدمه‌ی این کتاب‌شناسی و در اختیارگذاشتن تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی فتو و تصویر (۱).
– اقای مسعود امیرلوئی؛ برای دراختیار گذاشتن نشریات موجود در بایگانی دفتر نشریه‌ی عکس.
– اقای سیف‌الله صمدیان؛ برای دراختیار گذاشتن نشریات موجود در بایگانی دفتر نشریه‌ی تصویر.
– آقای محمدعلی تحویلی؛ برای در اختیارگذاشتن تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی فتو و تصویر (۱).
– خانم‌ها راحله عرفانی، فاطمه یاری سراجی، سمیرا موسوی، فرزانه جانمحمدی؛ برای تنظیم و حروف‌چینی مشخصات مقالات و موضوعات تعدادی از مجلدهای نشریه‌ی عکس.
– خانم لیلی زندی؛ برای در اختیارگذاشتن مجلات موجود در کتابخانه‌ی عکس‌خانه‌ی شهر.
– مسئولین و کتابداران کتابخانه‌‌ها و برخی از دفاتر مجلات (به‌ویژه دفاتر ماهنامه‌ی عکس، تصویر و عکاسی خلاق) که در جریان تدوین این کتاب‌شناسی، همکاری داشته اند.